de hele dag nemen we besluiten. Veel van deze besluiten gebeuren zonder dat wij het weten, met de automatische piloot die in ons hoofd zit. gelukkig maar, want van besluiten nemen wordt je moe. We willen onze schaarse energie liever aan andere dingen besteden.
Maar….er kleeft wel een bezwaar aan deze geautomatiseerde besluiten. De informatievoorziening werkt niet zo goed. Ons hoofd zit vol met vooroordelen, shortcuts en overtuigingen die niet kloppen! Dus nemen we vaak verkeerde besluiten.
Eerst een persoonlijk dingetje
Jarenlang heb ik gestreden vóór het hebben van een eigen mening. Ook al was ik het niet met anderen eens, ik vond dat daar ruimte voor moest zijn (en andersom natuurlijk ook).
Maar die ruimte voor een eigen mening kwam niet vanzelf. Ik kom uit een rechtlijnige familie van techneuten. In mijn opvoeding was weinig ruimte voor nuance en daar had ik moeite mee. Hoe kon je omgaan met andersdenkenden als je geen oog had voor relativering en nuance? En hoe kun je dan je dan je eigen onvolkomenheden, balken en vooroordelen zien?
Kijken naar cultuur
Mijn studie antropologie vond ik geweldig. Voor het eerst mocht ik de nuance zoeken, moest dit zelfs. Zelf nadenken hoort bij een academische studie. En ik leerde dat dat je op verschillende manieren naar de wereld (de werkelijkheid) kunt kijken.
Het is, als antropoloog, belangrijk dat je je heel erg bewust bent van je eigen bril en niet moet doen alsof je neutraal in de wereld staat. Je moet weten welke vooroordelen en vooronderstellingen je hebt. Als je naar andere culturen kijkt, is het goed dat je je bewust bent van je eigen cultuur. Methodologisch relativisme wordt dit genoemd.
Voordat je aan de slag gaat in cultuuronderzoek, ga je eerst op zoek naar je eigen vooroordelen en overtuigingen.Voel ik me tijdens het onderzoek boos of geïrriteerd, dan moet ik goed opletten. Daar zou iets achter kunnen zitten dat interessant is voor mijn onderzoek.
Je opleidingsniveau, herkomst, groep, sekse, leeftijd en bijvoorbeeld opvoeding hebben veel invloed op wat je ziet en hoe je kijkt.
Observeren kan vanuit verschillende perspectieven:
- Kijk je van binnenuit (je bent zelf onderdeel van de cultuur) of van buitenaf (je maakt geen onderdeel uit van de groep/organisatie waar je naar kijkt)
- Met welke bril kijk je naar je omgeving: instrumenteel/mechanistisch, vanuit chaos, postmodern, zie je vooral verschillen (differentiatie), zie je vooral overeenkomsten (integratie), etc. etc.
- Heb je een doel/wil je er iets mee (veranderen) of wil je alleen observeren.
- Vanuit welk (wetenschappelijk) perspectief kijk je naar iets: je wilt een huis kopen en je ziet jezelf al zitten in die nieuwe serre, maar manlief ziet vooral het achterstallig onderhoud.
Het feit dat je op zo veel verschillende manieren naar de samenleving kunt kijken, zegt mij veel. dat er meerdere perspectieven zijn, die naast elkaar bestaan.
En als we naar een fenomeen kijken (zo noemen we als antropologen dingen die we niet vast kunnen pakken) dan is het goed dat we ons bewust zijn van onze eigen vooronderstellingen, hoe lastig dit ook is. We stellen allemaal onze eigen (westerse) cultuur vaak centraal: onze waarden en normen zijn de maat der dingen. We kunnen immers ook niet echt anders: zo zijn we opgevoed.
Pas als we in een heel andere cultuur terechtkomen, waardoor onze eigen overtuigingen niet meer kloppen, worden we ons pas bewust wat die overtuigingen zijn. Joris Luyendijk beschrijft dat goed in zijn boeken. In zijn boek “7 vinkjes” beschrijft hij hoe hij zich totaal niet op z’n gemak voelt in de Engelse bankenwereld.
Cultuurrelativisme
Wat not done is, is denken dat de ene cultuur meer waard is dan de ander. De westerse cultuur als verheven cultuur zien en de andere culturen als dom en minderwaardig. Dit heet cultuurrelativisme. Hier maken bijvoorbeeld Baudet en Wilders gebruik van. Ze plaatsen de westerse cultuur hoger dan andere culturen en rechtvaardigen dit vervolgens. Dit gebeurt niet alleen tussen culturen, maar op alle mogelijke manieren: vrouwen/mannen, geloof, homo’s/hetero’s, blank/zwart, etc.
Het gevaar van relativisme
De afgelopen jaren worstelde ik met mijn antropologische achtergrond. De wat meer rechtlijnige medemens heeft toch al moeite met mijn genuanceerde blik op de wereld. Maar nu wordt de door mij geliefde sociaal-constructivistische, relativistische houding uit z’n verband getrokken. o.a. door Trump en zijn campagneteam. Maar ook het anti-vaccinatieactivisme op Facebook, de protesten van inwoners tegen een supermarkt in onze gemeente en ook Thierry Baudet en zijn niet-fijne club Forum voor Democratie zijn voorbeelden hoe relativisme van (m.i.) iets goeds tot iets gemeens verwordt.
Meningen en onderbuikgevoelens worden gelijkgesteld aan wetenschappelijke feiten*). Zelfs als 99% van de wetenschappers zegt dat de huidige klimaatveranderingen veroorzaakt wordt door de mens, weten FVD en Trump er wel weer een draai aan te geven, waardoor feiten neergezet worden als mening.
De uitzondering van een minderheid wordt gemaakt tot de norm en de waarheid. Denk aan het beeld van de 50Plus-partij: oude mensen zijn arm en hebben het zwaar. Natuurlijk hebben alleenstaanden met alleen AOW het niet ruim, maar om nu te zeggen dat alle ouderen het zwaar hebben. Maar goed, met zo’n simplistische boodschap kun je wel stemmen winnen.
Maar er is meer. We willen ook graag wegblijven van nuance en redelijkheid. Dat is makkelijker.
Blijf je een hokjesdenker
De menselijke geest heeft er een voorkeur voor om in hokjes en vakjes te denken. We zijn gek op shortcuts en versimpelingen. We houden van zwart-wit denken. Waarom? Omdat onze hersenen lui zijn en het liefst alles op de automatische piloot doen. Lui is misschien niet het juiste woord, de automatische piloot kost het minste energie en dat vindt ons lijf fijn. Want energie, waar moet je zuinig op zijn.
Gebeurt er iets dat niet in een vakje past dan raken we van slag. Want dan moeten we lastige dingen doen zoals nadenken, afwegen, overleggen en evalueren. Dat noemt Daniel Kahneman systeem 2 (denksysteem). En de automatische piloot in ons hoofd heet systeem 1.
Nuances, afwijkingen, etc. kosten dus energie en je moet er je best voor doen. Dus liever alles in heldere vakjes stoppen. Ons gepolariseerde identiteitsdenken van dit moment komt voort uit dit hokjesdenken. Hoe om te gaan met vervuiling in Nederland en welke invloed hebben bijvoorbeeld doe veehouderij hierop is versimpeld tot een welles-nietes over stikstof en aantallen vee. Dit is vooral, dus lekker simpel. Niks nuance en onze automatische piloot vindt het heerlijk. En blijf je hier in hangen, dan blijf je een hokjesdenker en dat is natuurlijk prima.
Maar wil je meer?
Hoe zorg je dan voor nuance?
Alles op de automatische piloot doen (systeem 1) is gemakkelijk. We hoeven dan niet na te denken. Maar wil je meer? Wil je weg bij die vastgeroeste overtuigingen van jezelf? Dan zul je hier energie in moeten stoppen (letterlijk).
Ik denk dat dit belangrijk is om af en toe te doen. Bevraag je eigen mening. Kloppen mijn ideeen over boeren of asielzoekers, vrouwen, gelovigen eigenlijk wel? En wat vind ik dan precies? En waarop zijn mijn ideeen gebaseerd?
Maar uiteindelijk bepaal je zelf wat je wil met je huidige overtuigingen en vooroordelen. Wil je ze echt over boord zetten, dan kunnen een aantal dingen helpen:
- leer elke dag iets nieuws
- luister eens naar een andersdenkende. Hoor aan wat hij/zij te vertellen heeft.
- lees een (andere) krant of een boek
- ga kunst kijken
- reis en ga van de gebaande paden af
- verdiep je in een ander, stel je voor hoe jij zou doen in zijn/haar situatie
- verbaas en verwonder je